در برخی موارد بروز سرطان در خانواده ممکن است به دلیل وجود ژن معیوبی باشد که از نسلی به نسل دیگر منتقل می­ شود. در چنین مواقعی معمولا از اصطلاح "سرطان ارثی" استفاده می­ شود، در حالی که آنچه که در این خانواده­ ها به ارث می­ رسد " ژن معیوب" است که منجر به بروز سرطان می­ شود. تنها حدو5-10% انواع سرطان­ ها ناشی از وجود نقص در برخی ژن­ها (جهش) ایجاد می­ شود که از والدین به فرزندان منتقل می­ شوند.

 

ژن، جهش و سرطان

سرطان بیماری است که در آن سلول­ ها به صورت غیرقابل کنترل رشد می­ کنند و دلیل آن تغییراتی است که در برخی ژن ­ها در داخل سلول ایجاد می­ شود. ژن ها قطعاتی از DNA هستند که تعیین می­ کنند که سلول ها چگونه پروتئین­ های مورد نیاز بدن را تولید کنند. بدن به این پروتئین ­ها برای تنظیم همکاری سلول­ ها با هم و حفظ تعادل نیاز دارد. ژن ­ها تعیین کننده­ ی خصوصیاتی مانند رنگ مو، رنگ چشم، قد و .. هستند. همچنین گاهی بر میزان شانس فرد برای ابتلا به برخی بیماری­ ها مانند سرطان، اثر دارند.

همه­ ی سلول­ ها در بدن دارای ژن­ های یکسانی هستند، ولی در سلول ­های مختلف، بنا به نوع فعالیت آن سلول، ژن­ ها مختلفی بیان می ­شوند. برخی ژن ­ها که هر سلول به آن­ها احتیاج ندارند خاموش می­ شوند و ژن­ هایی که سلول به آن­ها نیاز دارد فعال و روشن می­ مانند.

تغییرات غیرعادی در سلول­ها "جهش" نام دارند که بر روع عملکرد ژن اثر می­ گذارند. برای مثال جهش ممکن است باعث خاموش شدن یک ژن، یا بیان دائمی یک ژن حتی در مواقعی که نیازی به آن نیست شود.

جهش­ های ژنی ارثی یا اکتسابی هستند:

• یک جهش ژنی ارثی در سلول­های تخمک یا اسپرم وجود داشته است که به فرزند منتقل شده است. وقتی که تخمک توسط اسپرم لقاح داده می­شود، این تک سلول به صورت مکرر تقسیم می­شود تا یک جنین کامل حاصل شود. بنابراین اگر در سلول تخمک یا اسپرم ابتدایی جهشی وجود داشته باشد، تمام سلول­های حاصل از این سلول تخم (و نهایتا تمام سلول­های تشکیل دهنده­ ی بدن نوزاد) دارای این جهش خواهند بود. این جهش همچنین به نسل­های بعدی نیز منتقل خواهد شد.

• یک جهش اکتسابی (سوماتیک) جهش است که از والدین به ارث نرسیده است. این جهش در یک سلول اتفاق می­ افتد و در تمام سلول­های بعدی حاصل از آن سلول نیز وجود خواهد داشت. جهش­ های اکتسابی به نسل­های بعدی منتقل نمی ­شوند، رایج ­تر از جهش­ های ارثی هستند و بیشتر انواع سرطان­ ها ناشی از این جهش­ ها هستند.

بسیاری از سرطان­ های خانوادگی ناشی از بروز جهش ­های ارثی در ژن­ های سرکوبگر تومور می ­باشند. این ها ژن­ هایی هستند که به طور عادی رشد و تقسیم سلول­ها را تحت کنترل دارند و مانع از تکثیر بیش از حد سلول­ ها می­ شوند.

هر فرد دارای 2 کپی از هر ژن (یک کپی از هریک از والدینش) می­ باشد. اگر فرد فقط دارای یک کپی معیوب از ژنی باشد، ژن سالم دیگر می­ تواند عملکردهای طبیعی بدن را انجام دهد. ولی اگر کپی سالم این ژن نیز به دلایلی (مثلا بروز جهش اکتسابی) دچار مشکل شود، فعالیت این ژن به طورکامل از دست می ­رود. اگر ژنی که فعالیت آن متوقف شده است یک ژن سرکوبگر تومور باشد، سلول دچار رشد بیش از حد خواهد شد که درنهایت به سرطان منجر می ­شود.

 

چگونه سندروم سرطان خانوادگی تشخیص داده می ­شود؟

در ابتدا به یاد داشته باشید که سرطان یک بیماری رایج است و 1 نفر از هر 2 مرد و 1 نفر از هر 3 زن در آمریکا در طول زندگی خود مبتلا به سرطان می ­شوند. در برخی از موارد سرطان خانوادگی علت مواجه شدن تمام افراد با برخی عوامل پرخطر مانند سیگار کشیدن است. گاهی اوقات نیز علت، میانکنش برخی ژن­ ها با برخی عوامل است. مثلا ممکن است در افراد یک خانواده ژنی وجود داشته باشد که آن­ها را بیش ­از حد به عوامل سمی موجود در تنباکو و سیگار حساس می­ کند. در موارد محدودی نیز بروز سرطان ارتباط قدرتمندی با جهش­ های ژنی ارثی دارند که این­ها منجر به بروز سندروم­ های سرطان خانوادگی می ­شوند.

برای اینکه بدانید آیا سرطان در خانواده­ ی شما ارثی است یا خیر باید موارد زیر بررسی شود:

• چه کسی در خانواده سرطان دارد؟ ارتباط شما با او چیست؟ وابستگی از سمت پدر است یا مادر؟

• سرطان از چه نوعی است؟ نادر است یا رایج؟

• سرطان در فرد مبتلا در چه سنی تشخیص داده شده است؟

• آیا فرد مبتلا به طور همزمان مبتلا به چند نوع سرطان است؟

• آیا عامل خطر مشخصی در ارتباط با نوع سرطان (مثلا سیگار کشیدن و سرطان ریه) در خانواده وجود دارد یا خیر؟

بروز سرطان در افراد نزدیک خانواده (مثلا والدین یا خواهر و برادر) نگران کننده تر است تا سایر افراد دورتر در خویشاوندان.

نوع سرطان نیز مهم است. اگر بیشتر افراد مبتلا یک نوع سرطان دارند نگران کننده­ تر است نسبت به زمانی که سرطان­ های مختلفی دارند. با این حال در برخی سندروم­های سرطان خانوادگی، برخی سرطان­ها همراه باهم بروز می­ کنند. مثلا سرطان­­ های پستان و تخمدان در برخی خانواده ­ها باهم همراه هستند.

وجود چند فرد مبتلا به یک سرطان نادر در یک خانواده نیز نگران­ کننده ­تر از چند فرد مبتلا به سرطان شایع است.

سن بروز سرطان نیز مهم است. مثلا سرطان روده­ ی بزرگ برای افراد زیر 30 سال بسیار نادر است. بنابراین داشتن فرد خویشاوند مبتلا به سرطان روده­ ی بزرگ با سن کمتر از 30 سال، یک نشانه برای بروز سرطان خانوادگی است. از طرف دیگر سرطان پروستات یک سرطان بسیار رایج برای افراد با سن بالا می ­باشد و داشتن چند فرد مسن مبتلا به این سرطان در خانواده، زیاد نگران کننده نیست.

 

مثال­ های از سندروم ­های سرطان خانوادگی

سندروم سرطان ارثی پستان و تخمدان (HBOC):

در برخی خانواده­ها برخی زنان مبتلا به سرطان پستان و یا تخمدان می ­شوند. در بیشتر این خانواده­ها سن بروز سرطان در زنان کمتر از موارد مبتلا به سرطان غیرفامیلی است و یا زنان به طور همزمان مبتلا به چند سرطان (مثلا درگیری همزمان هر دو پستان، یا هردو پستان و تخمدان) می ­شوند.

در بیشتر موارد مبتلا به HBOC، جهش­ های ارثی در ژن­ های BRCA1 یا BRCA2 علت بروز سرطان است. البته ژن ­های مسبب دیگری نیز شناسایی شده­ اند. زنان دارای جهش در این دو ژن خطر بالایی برای ابتلا به سرطان پستان و تخمدان دارند، حتی جهش در ژن BRCA1 خطر بالاتری دارد. جهش در ژن BRCA2 علاوه بر سرطان پستان در زنان، خطر بروز سرطان پستان مردان، سرطان پانکراس و سرطان پروستات را نیز بالا می ­برد.

 

سندروم لینچ (سرطان غیرپولیپی ارثی راست روده):

رایج­ترین سندروم ارثی که باعث افزایش خطر بروز سرطان روده­ ی بزرگ می­ شود، سندروم لینچ یا سرطان ارثی غیرپولیپی راست روده (HNPCC) است. افراد مبتلا به این سندروم ریسک بالایی برای ابتلا به سرطان راست روده دارند. سن بروزدر اغلب افراد قبل از 50 سالگی است. سندروم لینچ همچنین افراد را مستعد ابتلا به سرطان اندومتریال ( سرطان لایه­ ی داخلی رحم)، سرطان تخمدان، معده، روده­ ی کوچک، پانکراس، کلیه و حتی تومورهای مغزی می­ کند. سندروم لینچ در اثر جهش در هریک از ژن­ های سیستم ترمیم DNA مانند ژن­های MLH1، MSH2، MSH6، PMS1 و PMS2 رخ می­ دهد.

افرادی که دارای سابقه­ ی خانوادگی سرطان­ های روده ­ی بزرگ یا راست روده هستند می ­توانند برای بررسی جهش در ژن­ های فوق مورد ارزیابی قرارگیرند و در صورت مثبت بودن وجود جهش، مشاوره ­ی ژنتیک مناسب برای آن­ها انجام شود.

 

سندروم لی فرامنی (Li-Fraumeni):

سندروم لی فرامنی یک سندروم ارثی نادر است که می­ تواند منجر به بروز چندین سرطان مختلف شامل سارکوما، لوسمی، سرطان مغزی (سیتم اعصاب مرکزی)، سرطان قشر مخچه و سرطان پستان می ­شود. بروز این سرطان­ ها معمولا در سنین جوانی رخ می­ دهد.

افراد مبتلا به سندروم لی فرامنی اغلب در طول عمر خود مبتلا به چند نوع سرطان مختلف می ­شوند. این افراد همچنین ریسک بالاتری برای ابتلا به سرطان در اثرمواجه شدن با اشعه­ ی رادیودرمانی دارند.

این سندروم در بیشتر افراد در اثر جهش در ژن TP53 که یک ژن سرکوبگر تومور است ایجاد می­ شود. یک ژن TP53 سالم، یک پروتئین تولید می ­کند که رشد سلول­های غیرعادی را متوقف می­ کند. این سندروم گاهی نیز در اثر جهش در ژن سرکوبگر تومور CHEK2 ­ایجاد می ­شود. این ژن نیز باعث توقف رشد سلول­هایی می­ شود که دارای DNA آسیب دیده هستند.

 

مشاوره و آزمایش ژنتیک:

افرادی که دارای یک سابقه­ ی خانوادگی قوی برای سرطان هستند، ممکن است تمایل داشته باشند که ساختار ژنتیکی خانواده­ ی خود را بشناسند. این کار به آن­ها کمک می­ کند که بتوانند برای سلامت خود و خانواده­ ی خود برنامه ­ریزی کنند. از آنجایی که جهش­ های ارثی در تمام سلول ­های یک فرد وجود دارد، با انجام آزمایش ژنتیک می ­توان به راحتی جهش را تشخیص داد. با این وجود قبل از انجام هر آزمایش، باید حتما با یک مشاور ژنتیک مشورت کرد.

 

Reference

https://www.cancer.org/cancer/cancer-causes/genetics/family-cancer-syndromes.html